INSEMINACJA

Krzysztof Loc, Małgorzata Bieńkowska

Niektóre aspekty inseminacji matek pszczelich

Hodowla pszczół przechodzi widoczną transformację w kierunku coraz większego udziału pasiek stosujących metody sztucznego unasieniania matek pszczelich (SU) . SU umożliwia kontrolowany dobór kojarzeń przez co ma duży wpływ na genetycznie kształtowanie pogłowia pszczół. Obecnie znane są warunki konieczne do prawidłowego przeprowadzenia całego cyklu hodowlanego – od projektu (programu hodowlanego), do uzyskania efektu – matki unasienionej. Stosując SU należy zadbać o istotne szczegóły w trakcie realizacji programu hodowlanego. Decyzje hodowcy o wyborze i kojarzeniu materiału hodowlanego warunkują jakość genetyczną (czystość rasową czy też kontrolowane mieszańce). Natomiast warunki wychowu wpływają na dorodność i kondycję matek i trutni. Technologia unasieniania (przygotowanie do zabiegu, zabieg, opieka po zabiegu, warunki zoohigieniczne towarzyszące całemu procesowi) ma na celu uzyskanie matek z dobrze wypełnionymi zbiorniczkami nasiennymi i opróżnionymi jajowodami, gotowych do akceptacji przez pszczoły i składania jaj. Hodowcy i pszczelarze oczekują, aby matki sztucznie unasienione były dobrze przyjmowane przez pszczoły, nie dążyły do wykonywania lotów godowych i szybko rozpoczynały czerwienie. Istotne jest również, aby w dobrej kondycji przetrwały kilka sezonów. Dbając o to aby czerw był zwarty, pszczoły plenne i długowieczne, nie można zapomnieć o doborze rodzicielskim – unikać kojarzeń krewniaczych, a w krzyżowaniu na efekt heterozji dobierać partnerów o odległym pochodzeniu. Większa zmienność w kojarzeniach to zwykle większa plenność u potomstwa, która oznacza często mniejszą produkcję miodu. Ma to jednak miejsce tylko wtedy, kiedy tempo rozwoju nowej rodziny z poddaną matką SU, nie jest dopasowane do intensywności i terminu występowania pożytku.

Technika sztucznego unasieniania

Sztuczne unasienienie (inseminacja) polega na wprowadzeniu nasienia trutnia do jajowodu środkowego matki. Umieszczoną w tulejce matkę poddaje się narkozie CO₂ i wysuwa jej koniec odwłoka na zewnątrz za pomocą stopera, przez który dozowany jest gaz przez czas trwania zabiegu. Umieszczona w statywie aparatu inseminacyjnego tulejka z matką, umożliwia odsłonięcie komory żądłowej, w której znajduje się otwór kopulacyjny. Jej rozwarcie odbywa się za pomocą haczyka brzusznego, który przytrzymuje odchylony sternit brzuszny. Żądło odchylane jest za pomocą jednego z haczyków, które chwytają jego podstawę (trójkątny, kulkowy) albo przytrzymują grot żądła (hak z otworem lub szczypce – pęseta). Manipulacja haczykami ma na celu wyeksponowanie otworu kopulacyjnego, co pozwala na bezpieczne wprowadzenie igły z nasieniem.

Nasienie pobrane od trutni do igły o średnicy otworu wylotowego 0,11-0,18mm jest następnie wstrzyknięte do jajowodu środkowego za pomocą strzykawki. Igła umieszczona na strzykawce (lub na przewodzie łącznikowym) umocowanej na ruchomym bloczku, po minięciu fałdu zastawkowego jest wprowadzana do jajowodu środkowego na głębokość 1-1,5mm. Poprawnie wykonany zabieg polega na płynnym wprowadzeniu(wejściu) igły we właściwe miejsce, a podczas wstrzykiwania nasienia, braku oznak oporu tłoka. Niedopuszczalne jest pojawienie się nasienia lub płynów ustrojowych w komorze żądłowej podczas wprowadzania lub wyjęcia igły z jajowodu środkowego.

Kolejne etapy – przeprowadzenie nasienia do zbiorniczka nasiennego, wydalenie pozostałości nasienia z jajowodów (opróżnienie jajowodów), aż do rozpoczęcia czerwienia przez matki – są wynikiem wielu zabiegów pielęgnacyjnych po wykonaniu SU.

Wielokrotne unasienianie matek pszczelich .

Obserwacje mikroskopowe zachowania się nasienia pobranego od wielu trutni do jednej kapilary wykazały, że ejakulat jednego trutnia może spowodować koagulację ( dezaktywację) całej zgromadzonej dawki, jeszcze przed unasienieniem w igle inseminacyjnej lub po wprowadzeniu dawki nasienia do jajowodów matki. Żeby zminimalizować zjawisko wzajemnej destrukcji, wskazane jest kilkukrotna inseminacja matek małymi dawkami nasienia, które ma również szereg innych zalet. W odniesieniu do jednokrotnego unasienienia dawką 8-10µl, po wielokrotnym unasienieniu uzyskano dużą powtarzalność oczekiwanych efektów do których należą:

Dobre wypełnienie zbiorniczka nasiennego ( im mniejsza dawka tym wyższa efektywność przeprowadzania nasienia do zbiorniczka nasiennego ).
Minimalizacja ryzyka zalegania (koagulacji) nasienia w jajowodach.
Lepsza akceptacja matek przez pszczoły w czasie poddawania.
Matki unasienione wielokrotnie, po poddaniu ich do rodzin, rzadziej wykazują skłonności do lotów.
Rozpoczynanie czerwienia następuje w ciągu kilku dni po poddaniu, jeżeli proces adaptacji matki przebiegał bez problemów, spowodowanych np. obecnością w rodzinie trutówek, chorych pszczół, itp.

Metoda wielokrotnego unasieniania pozwala również na brakowane słabszych osobników w kolejnych etapach unasieniania. Stwarza też możliwości ograniczania lub zwiększania zmienności strony ojcowskiej w doborze do kojarzeń. Jest to szczególnie ważny czynnik w hodowli zachowawczej lub krzyżowania na efekt heterozji. W praktyce zadowalające (kompromisowe) efekty daje unasienianie dawką 2 x 4 µl nasienia.

Matki pszczele przed inseminacją

Kondycja matki przygotowanej do sztucznego unasienienia, czyli masa ciała będąca wyznacznikiem jej kondycji lotnej oraz opróżnione jelito grube, to kluczowy czynnik, od którego zależy powodzenie zabiegu. Jest to nierozerwalnie związane z metodami wychowu matek (których hodowcy mają wiele do wyboru) i sposobami ich przetrzymywania od urodzenia do unasienienia. Które ze sposobów są lepsze? Te które mają dopracowane szczegóły realizacji planu. Konsekwentnie wykonane krok po kroku obejmują 19-23 dniowy proces przygotowania matki (serii matek) do SU. Należy pamiętać o tym, że te młodsze – do 6 dnia życia oraz te, które nie osiągnęły kondycji lotnej, mają ograniczone możliwości opróżniania jajowodów. Po 14 dniach życia zdolność wydalania nasienia z jajowodów jest jeszcze dobra, ale zmniejsza się efektywność przeprowadzania nasienia do zbiorniczka nasiennego. Dlatego optymalny wiek matek przeznaczonych do unasienienia to 6 -14 dzień ich życia. Przed przeprowadzeniem inseminacji obowiązkiem inseminatora jest ocena jakości matki obejmująca jej kondycję lotną, wypełnienie jelita kałem, braki lub uszkodzenia ciała. Matka z pozytywną oceną przechodzi do następnego etapu – inseminacji. W przypadku stosowania wielokrotnego unasieniania, przed kolejnym zabiegiem matka jest dodatkowo oceniana pod kątem wydalenia pozostałości nasienia z poprzedniego unasienienia. Ta, która nie opróżniła jajowodów nie powinna być ponownie unasieniona do czasu ich opróżnienia.

Matki pszczele po inseminacji

Rozbudzona matka po zabiegu powinna przebywać w optymalnych warunkach, czyli w temperaturze35°.C, w otoczeniu pszczół i najlepiej „atmosferze rodzinnej’’. To zapewni jej sprawne przeprowadzenie nasienia do zbiorniczka nasiennego oraz opróżnienie jajowodów z jego pozostałości. Ten etap może trwać od kilku godzin do 2 dni. Matki, które po 2 dobach od ostatniego zabiegu mają resztki nasienia w jajowodach, powinny być wyeliminowane z dalszych etapów zagospodarowania. Za właściwie unasienione uznaje się te, które rozpoczynają czerwienie do 2 tygodni od poddania ich do bezmatka. Nie zawsze jednak wina braku czerwienia matek wynika z ich złej jakości. Jednym ze sposobów eliminacji innych przyczyn jest poddanie takiej matki (która również nie uzyskała wyglądu matki czerwiącej), do innej rodziny. Jeśli po kilku dniach od ponownego poddania nie będzie miała ona pogrubionego odwłoka, należy ją wyeliminować. Dodać należy, że pogrubiony odwłok u matki i jednocześnie brak czerwiu, również świadczy o tym że jest ona wadliwa. Jakość czerwienia ocenia się przez sprawdzenie prawidłowego składania jaj, a następnie oceny zwartości i przeżywalności czerwiu. Kolejne etapy to ocena wartości hodowlanej i użytkowej matek, leżąca już po stronie hodowcy.

Trutnie

Jednym z najważniejszych elementów procesu SU, decydującym o jego powodzeniu jest jakość nasienia trutni. Kondycja trutni jest składową wielu czynników poczynając od warunków ich wychowu, dojrzewania, przechowywania, transportu, aż do momentu pobrania nasienia do kapilary i w końcu wprowadzenia go do dróg rodnych matki. Czynniki które mogą zmienić jego jakość:

– wiek trutni (14-21 dni)

– stan zdrowotny trutni– kondycja, choroby

– stan zdrowotny rodzin ojcowskich (rodziny wolne od warrozy i towarzyszących jej wirusów)

-warunki przechowywania trutni przed unasienieniem (czas, temperatura, wilgotność)

-mieszanie, rozcieńczanie, mrożenie

-zanieczyszczenie lub skażenie ( kontakt z powłokami zewnętrznymi trutnia, zanieczyszczenie kałem, zmieszanie ze śluzem, zmieszane z płynem fizjologicznym znajdującym się w strzykawce, itd.)

Nasienie, które wypływa z kapilary podczas zabiegu nie może zmienić swoich parametrów (gęstości, koloru, marmurkowej struktury) jakie miały ejakulaty w trakcie ich kolekcjonowania. Każde odstępstwo od normy w budowie trutnia lub właściwych parametrów nasienia, ocenianych wizualnie przed pobraniem do kapilary, powinno je dyskwalifikować. Ejakulaty trutni przed osiągnięciem przez nie dojrzałości płciowej (oblot ok.12 dnia życia) są rzadkie, z małą liczbą aktywnych plemników i często zmieszane z półprzezroczystym śluzem. Innym zagrożeniem są trutnie, których nasienie jest zbyt gęste najczęściej z powodu odwodnienia lub zbyt gwałtownie przebiegającego wytrysku. Konsystencja, marmurkowata struktura, kremowy kolor i widoczny pod mikroskopem ruch łańcuchów nasienia w zawiesinie, oraz brak innych zanieczyszczeń, są podstawowymi parametrami ocenianymi przy kolekcjonowaniu – pobieraniu nasienia.

Czy warto ponieść trud i ryzyko poddania matek SU ?

Sztuczne unasienianie matek pszczelich umożliwia skuteczną kontrolę obustronnego pochodzenia użytkowanych pszczół. Ma to szczególne znaczenie w naszym kraju, gdzie ich populacja jest bardzo zmieszańcowana. W takich warunkach użytkowanie matek SU jest jedynym sposobem posiadania w pasiece wyrównanego pogłowia pszczół o wysokich walorach hodowlanych i użytkowych. Wybierając uznane rasy lub linie hodowlane pszczół możemy spodziewać się efektów powtarzalnych z pokolenia na pokolenie, np:

– miodności

– łagodności

-nierojliwości

– i innych cech selekcyjnych

Poddawanie matek SU, a w szczególności tych bez sprawdzonego czerwienia (bsc) wymaga od pszczelarza najwyższych kwalifikacji . Właściwe przygotowanie rodzin pszczelich zwiększa szansę na sukces, którym jest pełna akceptacja poddawanej matki. Jej szybkie czerwienie zależy w równej mierze od warunków jakie przygotuje pszczelarz jak również jej jakości.

Dla odbiorców matek SU, którzy nie chcą ryzykować poddania matek bsc., hodowcy oferują matki czerwiące. Można również nabyć matkę z rodziną lub w odkładzie, co ogranicza do minimum ryzyko jej utraty. Ta ostatnia alternatywa jest też istotna ze względu na możliwość pogorszenia jakości matki podczas transportu lub poddawania. Matki czerwiące (zwłaszcza te rozczerwione) są o wiele bardziej podatne na stres transportowy w porównaniu do matek nieczerwiących. Kondycja matki po podróży ma istotny wpływ na jej akceptację w nowej rodzinie, ponieważ matki osłabione lub chore mogą być źle traktowanie w nowej rodzinie.

Dobór materiału hodowlanego i użytkowego oraz metody gospodarki pasiecznej powinny współgrać z terminami i intensywnością wykorzystywanych pożytków, bo tylko wtedy będziemy mogli przekonać się o słuszności dokonanego przez nas wyboru matek, które chcemy użytkować w naszych pasiekach.